[Pháp Y là gì?] Chuyện nghề bác sĩ lật nắp quan tài phá án!

Ngày còn bé, cứ mỗi lần mở mấy tấn phim hình sự có những kẻ giết người rồi điều tra vụ án, tuy không thể giấu nổi cảm giác sợ hãi vì những tình tiết rùng rợn như người chết, tử thi phân hủy, máu me...thế nhưng không thể thể bỏ lỡ được một phút nào bởi sức hút” chết người” của nó. Lẽ vì thế, mà tôi thấu hiểu và có thiện cảm hơn với một nghề Y mà người ta vẫn thường bảo nhau là “đường quang không đi, lại muốn chui vào bụi rậm” - Pháp y. Dù rằng, thời điểm hiện tại, tôi không theo pháp y, cũng không làm gì liên quan đến khám xét, điều tra hay chụp ảnh phục vụ hình sự, thế nhưng, cái ước mơ về một nghề ám ảnh nhưng cao quý, một nghề mà chỉ dành cho những con người hi sinh thầm lặng đằng sau những những vụ án thành công đó vẫn cứ còn. Để đến thời điểm này, tôi muốn kể bạn nghe về nghề đó thế nào!

1. Bạn hiểu pháp y là?

Tôi chắc chắn rằng, ngoài những chuyên viên y khoa hay sắp sửa theo đuổi ngày y, thì khoảng 80% trong chúng ta khi đi trả lời cho câu hỏi đậm mùi khoa học Pháp y là gì thường nghĩ ngay đến những bộ phim hình sự, đặc biệt là những phim bộ nước ngoài. Bạn còn nhớ bác sỹ Pháp y Cổ Trạch Sâm luôn song hành với đội cảnh sát Tây Cửu Long trong bộ phim Hồng Kong đình đám một thời “Bằng Chứng thép” để đưa ra ánh sáng những vụ án giết người trước đó hơn 10 năm trước không? Anh là biểu tượng để nhiều bạn trẻ vốn trước đấy chưa hiểu gì về pháp y là gì ấy sục sôi đi thực hiện ước mơ dấn thân vào ngành. Thực ra pháp y không dừng ở tử thi hay máu me hay là ước mơ đó còn là một ngành khoa học bao gồm nhiều khoa học khác. Giám định Pháp y hay pháp y là gì là thuật ngữ dùng để chỉ các hoạt động giám định trong lĩnh vực y khoa để phục vụ công tác điều tra, xét xử các vụ án hình sự, phân biệt thật giả trong các vụ việc dân sự. Nếu bạn đã nghe từ giám định y khoa thì nó thuộc giám định pháp y hay không hay thuộc một phạm trù khác. Hãy tiếp tục theo dõi để có câu trả lời nhé.

 Chắc bạn không còn xa lạ với hình ảnh các bác sỹ khám nghiệm hiện trường, tử thi hay tiến hành xác định thương tật, tình trạng sức khỏe, các dấu hiệu  thân thể bị xâm phạm, kiểm tra, xác định vật chứng, tang chứng thậm chí là làm những công việc rùng rợn như phẫu thuật tử thi? Đây chính là nhiệm vụ của khoa học pháp y mà chúng ta đang nhắc đến. Thế nhưng, nếu chỉ căn cứ trên những gì nhìn thấy trên phim ảnh hay cảm nhận qua cái tên của nó thì hiếm ai hiểu được rằng, ngành khoa học không chỉ sử dụng riêng những thành tựu về y học hay sinh học.

 Đặc biệt, trong bối cảnh lớn lên mạnh mẽ của nền khoa học, hành vi, thủ đoạn gây án của hung thủ ngày càng tinh vi lẫn những yêu cầu về pháp luật trong hoạt động tố tụng hình sự và dân sự ngày càng hoàn thiện, để đảm bảo xử án đúng người đúng tội đúng pháp luật, đòi lại công bằng cho những người bị hại, pháp y là là sự hội tụ bởi những chuyên gia thông thạo đa dạng lĩnh vực từ hóa học, vật lý học tin học vừa am hiểu tâm lý tội phạm. 

Khoa học pháp y ra đời thay thế và xóa nhòa bớt đi những khổ nhục hình tra tấn dã man để buộc phạm nhân thú tội trong nhà ngục như bạn từng chứng kiến trong những bộ phim cổ trang Trung Quốc, thế nhưng nó buộc những người xác định theo đổi nghiệp pháp y phải đánh đổi việc trở thành những bác sĩ chữa bệnh, cứu người trong bệnh viện thành những chuyên gia khoác trên mình bộ đồng phục Blouse trắng với nghệ danh bác sĩ nhưng “đối tượng” làm việc của họ là những tử thi trên bàn mổ hay những xác chết đang phân hủy. 

Là nỗi sợ của nhiều người, song pháp y mà “cha đẻ” của nó là những trình tự thủ tục khám nghiệm diễn ra năm 1784 tại Lancaster - thị trấn nằm dọc bờ sông Lune nước Anh, khi một người đàn ông bị sát hại bởi hung thủ có sử dụng súng lục vì tìm thấy bột giấy ở miệng vết thương của nạn nhân trùng khớp tờ báo bị cắn rách trong túi hung thủ đã biến bác sĩ pháp y trở thành một trong những ngành được theo đuổi bởi nhiều bạn trẻ là tín đồ của Y khoa và hứng thú với loại hình điều tra vụ án. Tuy nhiên, pháp y không chỉ chuyên phục vụ những vụ án hình sự, khoa học này còn hỗ trợ rất nhiều lĩnh vực khác trong đời sống.

Xem thêm: Dược sĩ là gì? Học ngành dược sĩ ra có thể làm công việc gì

2. Pháp y gồm những loại nào?

2.1. Giám định pháp y hình sự

“ Xin lỗi cô gái! Chúng tôi đã cố gắng hết sức, đã bắt được những kẻ gân án nhưng không cứu được em”! ( Lời thì thầm của Đại tá, tiến sĩ Đào Quốc Tuấn, Giám định viên Pháp Y - Trung tâm Giám định Pháp Y ( Viện Khoa học hình sự bộ công an) trước khi tiến hành khai quật giám định  Pháp y vụ án Cô gái giao gà Cao Mỹ Duyên bị sát hại tại Điện Biên theo Báo Công an Nhân dân điện tử) 

Có vẻ như việc tiếp xúc với tử thi thường xuyên có thể khiến trái tim của những người theo đuổi pháp y chai sạn, thế nhưng, những nỗi ám ảnh, nỗi xúc động, đúng hơn là những nỗi đau khi chứng kiến sự thân nhân của những tử thi bất động kêu gào trước lĩnh cữu người thân luôn thường trực trong những người quyết tâm theo đuổi ngành giám định y khoa hình sự. Đây được xác định là chuyên ngành được biết đến nhiều nhất khi nhắc đến thuật ngữ pháp y, đồng thời cũng là lĩnh vực tạo nên được tiếng vang lớn nhất cho ngành và thu hút đông đảo người trong ngành muốn kết hợp với ước muốn trở thành những cảnh sát điều tra.

Tuy nhiên, giám định pháp y hình sự không dừng lại ở việc khai quật hay giải phẫu (anatomy), mổ tử thi mà là chuỗi những hoạt động về y khoa nghiên cứu về các vấn đề liên quan đến xâm hại tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm con người, các vụ án mạng, đánh người bị thương, xâm hại tình dục...hay các mẫu vật có nguồn gốc từ cơ thể người liên quan đến các vụ án như máu, dấu vân tay. Chắc bạn vẫn thường nghe thành tích của lực lượng trinh sát điều tra và bắt được hung thủ trong 72 giờ với với những vụ án hình sự hay hành trình đưa ra ánh sáng những vụ án giết người động trời đưa ra ánh sáng như vụ án giết người, cướp tài sản tại Bình Phước buộc Nguyễn Hải Dương phải đối diện án tử...công chúng có lẽ chỉ nhắc và ca thán đến những điều tra viên. Thế nhưng, đằng sau nó là quá trình khám nghiệm vất vả của những con người thầm lặng mang tên những chuyên viên pháp y hình sự. Như những trinh sát, họ cũng phải đến tận hiện trường gây án, tiến hành kiểm nghiệm, xác minh và làm việc bên những vết xây xước trên cơ thể sống hoặc những tử thi được xác minh là dính dáng đến những vụ án hình sự. 

Nếu đang ở Việt Nam thì có vẻ hơi khó cho bạn hình dung được vai trò cụ thể của một chuyên gia pháp y vì phần lớn, họ đang phải đảm nhận từng khâu từ chụp ảnh các vết thương, lấy mẫu thử sau khi kiểm nghiệm trên cơ thể, hóa nghiệm. Mới đây, trong vụ án đau lòng tại Anh nơi 39 người Việt Nam tử nạn trong thùng container đông lạnh hồi tháng 10/2024, ngoài cảnh sát Anh, bộ phận pháp y của hạt Essex ( Anh) là lực lượng chuyên trách chịu trách nhiệm giám định để tìm ra nguyên nhân cái chết của các nạn nhân động thời phân tích ADN để nhận dạng quốc tịch sau đó bàn giao cho bộ ngoại giao Việt Nam. 

Đó chính là công việc của những giám định viên pháp y hình sự. Hẳn rằng, sau khi nghe xong những “phán quyết” trên, bạn đang mặc định đó là tất cả của pháp y? Tuy nhiên, đó chưa phải là tất cả.

2.2. Giám định pháp y dân sự

Có thể bạn yêu những giám định hay những nghiên cứu trên cơ thể con người và muốn thực hiện sứ mệnh cứu người ở góc độ làm sáng tỏ những vụ án, nhưng không quyết tâm để theo đuổi nghề nghiệp y gắn liền với nghiệp hình sự, thì giám định pháp y dân sự sẽ là lựa chọn thứ hai cho bạn. Ở lựa chọn này, các bác sỹ pháp y sẽ trực tiếp giải quyết, tìm ra nguyên nhân các vấn đề liên quan các vấn đề kiện tụng dân sự, như giám định huyết thống, giám định tình trạng sức khỏe trong các vụ kiện dân sự như bồi thường thiệt hại về sức khỏe của nạn nhân trong các tai nạn lao động hay giám định về năng lực hành vi của con người.

Chắc bạn đã nghe đâu đó, trong các buổi tòa tuyên án trên truyền hình nhắc đến tỷ lệ thương tật của nạn nhân là bao nhiêu %? hay “ Tổn hại về mặt sức khỏe chiếm tỷ lệ bao nhiêu %” vì những vụ tai nạn lao động hay do xung đột? Thực chất khâu này được kiêm nhiệm bởi các bác sĩ pháp y dân sự.

Tuy cũng làm việc trực tiếp với vụ án, song mức độ “rùng rợn” mà nhiều người vẫn nhắc đến trong nghề cũng được giảm đi nhiều. Hầu hết, chuyên viên pháp dân sự sự sẽ được làm việc trong môi trường viện nghiên cứu hay bệnh viện hoặc những trung tâm về nghiên cứu hay những hiện trường máu me như những người anh me trong ngành như chuyên về mảng hình sự. Tuy nhiên, tác dụng “cứu người” của công việc pháp y này không hề giảm đi. Việc phát triển mạnh mẽ các trung tâm giám định về sức khỏe, năng lực hay những hành vi dân sự...hỗ trợ đắc lực trong việc bồi thường thiệt hại hay phân biệt thật giả...để khẳng định được quyền cũng như trách nhiệm dân sự của từng cá nhân.

2.3. Giám định pháp y nghề nghiệp

Thực chất đây là công việc đặc thù của riêng những chuyên gia y khoa dược kết hợp từ hai hoạt động làm sáng tỏ các vụ việc liên quan đến riêng nghề Y bao gồm các vụ án chết người trong các cơ sở y tế mà trách nhiệm giải quyết và đạo đức nghề nghiệp liên quan đến các nhân viên y tế. Những sai sót này xuất phát từ sự thiếu trách nhiệm, thiếu y đức hoặc sai về chuyên môn như đoán sai bệnh, mổ sai. Vì giải quyết những công việc đòi hỏi chuyên môn cao về y học đồng thời lại có dấu hiệu của hình sự...song đòi hỏi những nhân viên pháp lý không chỉ ở trình độ cao, đồng thời phải là người công ty phân minh. Có thể bạn đã nghe về vụ án chạy thận của bác sỹ Hoàng Công Lương trong năm đã qua và thương xót cho bác sỹ “ tài hoa nhưng bạc phận” và người đã mất? 

Và bạn nghĩa rằng, để đưa ra được kết luận đó tất cả sẽ xuất phát từ một bộ phận điều tra và làm sáng tỏ. Có thể suy nghĩ của bạn đúng khi tại Việt Nam, nghề gọi là những chuyên viên giám định về tử thi sẽ nằm trong lực lượng công an (Như bác sĩ quân y) hay như những người mang chức danh bác sĩ những làm những việc của một chuyên viên điều tra, giám định. 

Song ở nước ngoài, bộ phận này là hoàn toàn tách biệt và nó được phân định trong quá trình đào tạo.

Xem thêm: Bác sĩ chuyên khoa 1 là gì và những thông tin về bác sĩ chuyên khoa

3. Thực trạng phát triển của nghề pháp y  hiện nay như thế nào?

3.1. Bạn đã đủ dũng cảm để chinh phục ước mơ chuyên gia pháp y?

“Em phải tắm 2,3 lần mới dám về nhà” hay “Mùi hôi thối, bẩn thỉu chúng tôi quen rồi, ám ảnh với chúng tôi là cảm xúc luôn phải chứng kiến những mất mát, số phận đau thương hay hiện trường tàn bạo của những kẻ ngáo đá gây ra”. Đây là tâm sự của một đội trưởng Đội trưởng giám định Pháp y- Sinh học sau một  trước một vụ án. Nhưng đấy chỉ là một trong rất nhiều những trở ngại đầu tiên đầu tiên để Pháp y được chấp nhận là một ngành đang được theo học. 

Nếu chỉ xét trên góc độ ý nghĩa mà nghề này mang lại, đó là tổng hợp của điều tra và các chuyên viên y khoa, là một ngành mà ở bất cứ một xã hội nào cũng cần đến - Một xã hội sống theo hiến pháp và làm theo pháp luật và con người được bảo vệ, công nhận về sức khỏe, tính mạng, danh dự và nhân phẩm. Bởi vì, pháp y không những trong quá trình điều tra, giám định làm sáng tỏ các vụ án giết người, đảm bảo quyền lợi của sống, phân biết thật giả, gột sạch các tiêu cực trong ngành y mà còn sống ý nghĩa hơn nhờ vào sự cảm thông sâu sắc với những con người khổ ải và niềm tự hào vì đã giúp những người đã mất trong các vụ án ra đi thanh thản. 

Thế nhưng, ý nghĩa đó có vẻ nhưng chưa đủ để xã hội chúng ta quên đi “nỗi mặc cảm”, nỗi e sợ,  về mang tên “ mổ xác”. So với những công việc bàn giấy, văn phòng hay nghề bác sỹ khám và chữa bệnh, khoảng cách về áp lực và nỗi rùng rợn thật sự rất xa. Có thể bạn có niềm đam mê với giám định, yêu thích y khoa, muốn lăn xả để tìm ra nguyên nhân những vụ án giết người , bạn sẵn sàng đối mặt với những tử thi đang phân hủy hay chỉ một phút thiếu cẩn thận có thể đặt nguy cơ phơi nhiễm bệnh từ “đối tác”...nhưng chưa hẳn đủ quyết tâm, bền chí để sống chết với nghề vì mặc cảm của xã hội.

Xem thêm: Bác sĩ phẫu thuật học ngành gì? Một số cơ sở đào tạo Y đa khoa

3.2. Nguồn nhân lực pháp y đang kêu cứu

Lẽ vì lý do đó, mà trái với thực trạng “quá tải” nhân lực bác sĩ, y tá, điều dưỡng hiện nay, nhân lực cho pháp y đang là con số đáng buồn. Trong tổng 37 trung tâm pháp y , 15 phòng pháp y và 11 tổ chức giám định pháp y đang rơi vào tình trạng khan hiếm nhân viên trầm trọng. 

Số lượng trường đại học đào tạo y trên cả nước thì rất ít trường phân biệt rạch ròi chuyên ngành pháp y. Nhiều bác sĩ khám chữa bệnh khi được yêu cầu chuyển sang pháp y thì cố gắng tìm cách chối bỏ lại có những người đã theo nghề thì muốn rửa tay gác kiếm vì “khó sống” với nghề ám ảnh ngày đêm bên những tử thi. Tất cả vẽ nên bức tranh hẩm hiu chung cho tình trạng nhân lực pháp y khan hiếm ở nước nhà. Bạn đam mê y học, hiểu được giá trị của pháp y, có năng lực, đạo đức theo đuổi nghề và đủ can đảm vượt qua những nỗi ám ảnh và sự kỳ thị dành cho ngành từ xã hội, cơ hội việc làm pháp y luôn luôn chào đón bạn. 

3.3. Môi trường làm việc của pháp y

Có thể rằng, dù những khó khăn của nghề bạn cũng có thể dành tuổi trẻ nhiệt huyết và cái tâm của nghề theo đuổi pháp y. Thế nhưng, bên cạnh mặc cảm về nghề, những nỗi ám ảnh môi trường làm việc của Pháp y cũng là một dấu hỏi lớn cho những ai có ý định gắn bó với nó. 

Bởi vì, đó không phải chỉ dừng ở những phòng thí nghiệm được bảo vệ bởi cửa kính, các điều kiện chuẩn về nhiệt độ hay chống ô nhiễm chuẩn mực mà là hiện trường gây án vừa bị “tra tấn” bởi ô nhiễm về vật chất, tinh thần mà còn bị đè năng về mặt tâm lý. Nghề pháp y vừa phải gánh trách nhiệm của một bác sĩ chuyên chữa bệnh, cứu người từ trách nhiệm, kết quả giám định, tiếp xúc độc hại, áp lực tâm lý...mà còn gánh sức ép của một chuyên viên về giám định hình sự như những chiến sĩ công an bởi người hại, dư luận xã hội, thủ phạm, luật sự, tòa án và những cơ quan tố tụng...Với môi trường và điều kiện làm việc đó, bạn còn đủ nhiệt huyết để theo đuổi nghề? Nếu câu trả lời là “có” thì hãy theo dõi thông tin về cơ sở đào tạo ngay dưới đây nhé.

3.4. Cơ sở đào tạo và nơi làm việc cho chuyên viên Pháp y tại Việt Nam

Tuy là một đứa con sinh ra trong ngôi nhà “ngành y”, song có vẻ những nguyên nhân đã đề cập, nên mối e ngại cho việc đào tạo ngành “ám ảnh” vẫn đang tồn tại nhiều. Nếu mong ước của bạn đủ lớn, hãy theo đuổi ngành này ở một số cơ sở uy tín sau nhé: Đại học Y Hà Nội, Đại học Y dược Huế, Học viên Pháp y quốc gia,  Đại học Y dược Tp. Hồ Chí Minh…

Sau khi kết thúc các chương trình đào tạo, các chuyên viên pháp y sẽ làm việc tại các viện pháp y, hiệp hội pháp y, các cơ quan của lực lượng cảnh sát điều tra bộ công an.

Nếu dừng chỉ lại ở việc xem phim hay hay đọc đến những dòng này tôi đã viết, khái niệm về pháp y là gì, những khó khăn của nghề hay cơ hội việc làm của pháp y trong thời điểm hiện tại trong bạn chắc đã được kiến giải, thế nhưng có thể đủ quyết tâm theo đuổi nghề lại là một câu chuyện khác. Việc bạn đặt ra mục tiêu để tiến đến với nghề với ám ảnh, nguy hiểm nhưng đẹp và đáng tự hào...như pháp y, điều này quan trọng hơn bất kỳ lời nào!