Bản sắc văn hóa dân tộc bước ra từ nghề làm tranh dân gian

Cùng Bích Phượng đi một vòng khám phá về nghề làm tranh dân gian trong bài viết này!

1. Làm tranh dân gian – Công việc lưu giữ nét đẹp văn hóa Việt

Tìm hiểu về nghề làm tranh dân gian, chúng ta cần có cái nhìn mở rộng hơn việc chỉ biết nghề này làm những công việc gì mà hơn hết, bạn cần hiểu rõ giá trị của một nét đẹp văn hóa cổ truyền dân tộc – những dòng tranh dân gian. Có như vậy thì những hiểu biết nghề làm tranh dân gian mới thực sự trọn vẹn và có ý nghĩa.

Tranh dân gian được ông cha chia rõ làm hai loại đó là tránh thờ và tranh ngày Tết. Nguồn gốc của dòng tranh đã có từ rất lâu đời nhưng may mắn thay, nhờ vào sự độc đáo và giá trị thể hiện bản sắc văn hóa của dân tộc có trong những bức tranh quá sâu sắc và giàu ý nghĩa cho nên tranh dân gian vẫn bước đi cùng thời gian, không những không bị mai một trong thời buổi kinh tế thị trường lên ngôi mà còn có sức vươn mình mạnh mẽ qua từng giai đoạn lịch sử, thích nghi được với từng đặc điểm phát triển của mỗi giai đoạn đó.

Dân tộc Việt Nam ta từ xưa đến nay vẫn trân quý và thực hiện theo tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, lại lưu giữ cả phương thức nhân hóa mọi hiện tượng xảy ra trong tự nhiên cho nên hội họa là cách thể hiện tốt nhất những điều chúng  ta muốn thể hiện. Đi song song với dòng tranh dân gian Tết là tranh thờ, cả hai đã thể hiện rất rõ nhu cầu của con người về nếp sống văn hóa Việt, đồng thời cũng chính là thành tố quan trọng làm nên đặc trưng của phương diện mỹ thuật cổ truyền, trong một cái nhìn sâu rộng hơn thì nó chính là yếu tố tạo nên nét đẹp văn hóa truyền thống nước nhà.

… Và nghề làm tranh dân gian cũng vì thế trở thành nghề gánh vác cả sứ mệnh gìn giữ nét đẹp văn hóa cho dân tộc Việt, từ xưa đã được các làng nghề truyền thống về làm tranh giữ gìn, cho đến nay đã có những phương thức phát triển để phù hợp với đặc điểm phát triển kinh tế hiện đại.

2. Con đường phát triển và những triển vọng của nghề làm tranh dân gian Việt Nam

Bắt nguồn từ tập tục chơi tranh vào dịp Tết cũng như tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt cho nên khi sản xuất tranh, người ta phải làm ra với số lượng lớn. Trang không chỉ được các nghệ nhân làm theo cách đơn thuần mà đã được áp dụng nghệ thuật khắc ván và in tranh từ lâu đời. Vào thời đại nhà Lý ở thế kỷ thứ 12, đã xuất hiện những hộ gia đình làm công việc khắc ván, Đến cuối thời nhà Trần, đại diện cho hình ảnh chính là tiền đã được in thành giấy.

Bước sang thời Lê Sơ, nhờ có sự du nhập của kỹ thuật khắc ván từ người bạn láng giềng Trung Quốc mà nghề làm tranh dân gian đã có thêm một bước cải tiến đem đến sự hoàn thiện hơn trong từng sản phẩm. Kể từ đây, sự phân hóa mạnh mẽ về các dòng tranh dân gian đã bắt đầu được nhen nhóm trong dòng chảy hội họa truyền thống, nghề làm tranh đòi hỏi người làm phải tỉ mỉ hơn, có tay nghề khéo léo và trình độ cao hơn để đáp ứng nhu cầu thị hiếu ngày một đa dạng của con người.

Trước tình hình đó, khi cả dân tộc bước sang thế kỷ thứ 16 cũng là thời kỳ nhà Mạc, các làng làm nghề tranh dân gian phát triển mạnh mẽ và tiếp cận được tới cả những tầng lớp quý tộc ở khắp kinh thành Thăng Long. Vẫn là những giá trị truyền thống, họ mua tranh dân gian về để thường thức trong các dịp Tết. Thực trạng ấy đã được miêu tả rõ ràng trong bài thơ nổi danh của nhà thời Hoàng Sơ Khải như một sự xác nhận chính thức về giá trị của tranh dân gian, đặc biệt là tranh Tố nữ, tranh thờ và tranh gà:

“Chung Quỳ khéo vẽ nên hình

Bùa đào cấm quỷ, phòng linh ngăn tà

Tranh vẽ gà cửa treo thiếp yểm

Dưới thềm lầu hoa điểm Thọ Dương”

                        (Tứ thời khuê vịnh)

Các làng tranh truyền thống có được khởi sắc phát triển cao nhất và ổn định nhất ở giai đoạn thứ kỷ tiếp theo – thế kỷ 18, 19. Các làng tranh trải khắp cả nước, không kể Bắc - Trung – Nam. Thậm chí có những làng nghề nổi tiếng, người ta dựa trên phòng cách sáng tạo nghề thật hay nguyên liệu đặc trưng, hoặc cũng có thể là kỹ thuật vẽ, kỹ thuật in mà đặt tên cho làng tranh sản xuất đó.

Mỗi dòng tranh, làng nghề làm tranh sẽ mang theo những dấu ấn độc đáo riêng, phong cách riêng. Thế nhưng, tất cả đều quy về chung trong một hình thức kiểu “đơn tuyển bình đồ”, tức là dùng những nét tinh tế để khoanh vùng cho các mảng màu và cuối cùng là bao trọn lấy toàn bộ nội dung hình ảnh trong mỗi bức tranh.

Hầu hết người làm tranh dân gian đều vận dụng kỹ thuật dựng hình “thuận tay hay mắt” tức là phát huy tối đa phong cách sáng tạo cho nên nghề này không bị phụ thuộc vào khuôn mẫu, đồng thời không bị đặt các yếu tố nghệ thuật về trong một điểm nhìn giới hạn, thay vào đó, người nghệ nhân sẽ diễn tả nội dung bức tranh theo cách quan sát hết sức linh hoạt qua rất nhiều góc độ.

Chẳng hạn như, những hình ảnh về các vị thần thì sẽ được vẽ to và đặt ở các vị trí trung tâm của bức tranh, khu vực phía trên; còn đối với hình ảnh mô phỏng người dân bình thường thì sẽ đặt ở các vị trí ngang nhau. Đối với cảnh sắc, loài vật thì người họa sĩ vẽ tranh sẽ linh hoạt dựa trên mức độ tương quan để quyết định việc vẽ hình ảnh to hoặc nhỏ, miễn có thể đem đến ấn tượng sâu sắc cho người thưởng thức.

Rõ ràng, nghề làm tranh đã trải qua quá trình phát triển với đa phần là sự khởi sắc với những bước tiến nổi trội. Đi ngang qua không biết bao nhiêu triều đại lịch sử của dân tộc, tranh dân gian đã có những sự giao lưu, tiếp thu và đào thải. Người nghệ sĩ sáng tạo tranh dựa trên những đặc trưng của mỗi thời đại để thổi hồn vào cho từng bức tranh. Bởi thế mà dòng tranh này không những phát triển được những giá trị vốn quý có trong từng thời đại tích tụ mà còn tiếp nhận có chọn lọc mọi nét đẹp tinh hoa của nhiều thể loại nghệ thuật khác để làm tròn sứ mệnh gánh vác cả nét đẹp văn hóa của dân tộc, cũng đóng góp để khiến cho bản sắc Việt ta trở nên phong phú hơn.

Vẫn vươn mình phát triển trong kỷ nguyên mới, mặc dù có nhiều dòng tranh hiện đại đã lấn át tranh dân gian khiến cho đa số các dòng tranh cổ bị thất truyền thế nhưng, một số vẫn mạnh mẽ vượt qua sự đào thải gay gắt đó để đến nay, ai ai cũng biết tới những cái tên như Đông Hồ. Chẳng những có chỗ đứng đặc biệt trong nghệ thuật thẩm mỹ của người Việt mà tranh Đông Hồ còn có mặt trên trường quốc tế, chinh phục thị hiếu của nhiều quốc gia phát triển như Mỹ, Nhật, Pháp,…

Đơn xin việc

Sự phát triển ấy nói lên điều gì về nghề làm tranh dân gian của nước ta?

3. Nghề làm tranh dân gian – những nhọc nhằn đáng được yêu thương

Đọc được những thông tin trên, Bích Phượng cho rằng, những người làm tranh và theo nghề làm tranh chính là những người nghệ sĩ tài hoa, nhất là ở thời đại ngày nay, khi mà những thứ thuộc về dân gian ít người biết tới thì vẫn có biết bao trái tim nghệ nhân đau đáu một nỗi ưu hoài và tìm lời giải đáp cho câu hỏi “làm sao để khôi phục được những làng nghề làm tranh dân gian?” Không phải ngẫu nhiên người ta nghĩ và bàn luận sâu về những điều như thế, khôi phục tranh dân gian chắc chắn không vì mục đích kinh tế mà chỉ đơn giản là để gìn giữ nét đẹp bản sắc của dân tộc Việt. Những gia đình cha truyền con nối trong các làng tranh dân gian đến nay vẫn duy trì nghề song song với việc đưa các kỹ thuật hiện đại, tiếp thu phong cách mới trong thị hiếu thưởng thức nghệ thuật của con người để nghiên cứu để đem tới vẻ đẹp độc đáo cho từng bức tranh dân gian.

Có thể nói, chỉ với những trăn trở đó thôi, người ta sẽ không khỏi bạc đi cả mái đầu. Nhưng những nỗ lực vẫn luôn được tạo ra hàng ngày. Tại các làng tranh có tiếng và có sức phát triển mạnh hiện nay như Đông Hồ, tranh làng Sình,… thì những người thợ vẫn ngày đêm miệt mài để tạo ra những ý tưởng sáng tạo mới mẻ, phù hợp mà vẫn đảm bảo không làm phai nhạt đi dấu tích lịch sử và những dấu ấn văn hóa cổ truyền trong mỗi bức tranh.

Làm tranh dân gian đã khó khi đòi hỏi sự tỉ mỉ cao, một tâm hồn nghệ thuật chan chứa và một tình yêu lớn đầy nhiệt huyết với nghề nay phải đối diện với sự giao thoa giữa cổ truyền và hiện đại thì càng trở nên khó hơn. Nhưng bằng sự kiên trì và quyết tâm, mỗi một nghệ nhân làm tranh dân gian vẫn không chùn bước. Vậy họ là ai?

Ghé thăm một số làng nghề làm tranh dân gian cùng Phượng thông qua những mô tả bên dưới sẽ mang tới cho bạn cái nhìn hoàn thiện hơn về nghề cổ truyền đáng trân quý này.

Việc làm Thiết kế - Mỹ thuật tại Hà Nội

4. Những làng tranh dân gian nổi tiếng của thời công nghệ 4.0

4.1. Làng tranh dân gian Đông Hồ và dấu ấn độc đáo của văn hóa dân tộc

Nhắc đến tranh dân gian Đồng Hồ người ta dễ bị mê hoặc bởi sự độc đáo từ trong khuôn hình cho tới bố cục và các phối màu sắc. Được sáng tạo từ những chất liệu có nguồn gốc tự nhiên hoàn toàn, những bức tranh Đông Hồ có thế mạnh bởi vẻ đẹp ấm áp mà gần gũi vô cùng đặc biệt, là nét riêng của Việt Nam giàu truyền thống văn hóa.

Nhà thơ Hoàng Cầm đã từng ca ngợi nét đẹp ấy như thế này:

“Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong

Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”

(Sưu tầm ý thơ của nhà thơ Hoàng Cầm – Bên kia sông Đuống)

Hai câu thơ tuy ngắn gọn nhưng lại đủ sức khiến bất cứ ai nghe được cũng đều nức lòng và tự hào cho làng nghề truyền thống của quê hương Kinh Bắc – Làng tranh Đông Hồ.

Làng Đông Hồ thuộc tỉnh Bắc Ninh vốn có nghề truyền thống lâu đời làm tranh. Những bức tranh được tạo nên có giá trị phản ánh sâu sắc mọi đề tài gắn liền trong cuộc sống sinh hoạt của con người, đồng thời, những nghệ nhân tranh Đông Hồ cũng gửi gắm qua bức tranh những khát vọng về cuộc sống hạnh phúc, ấm no. Tất cả những nét tài hoa của người nghệ nhân nằm trong những đường nét đơn giản, dân dã khiến người xem dễ hiểu nội dung tư tưởng và tình cảm sâu sắc được gửi gắm bên trong. Phải chăng vì thế mà tranh Đông Hồ sẽ dàng đi vào trong trái tim của người thưởng thức và có sức sống lâu bền đến tận ngày hôm nay?

Dù bức tranh mà chúng ta nhận được và thưởng thức khá đơn giản song công đoạn để tạo ra chúng lại có những quy trình vô cùng phức tạp, bao gồm vẽ hình mẫu, làm ván thông qua kỹ thuật khắc và sau đó là in tranh. Mặc dù dòng tranh này được làm theo phương thức khá đại trà vì không nhờ tới bất cứ công nghệ sản xuất hiện đại nào, và có thể tạo ra cả trăm cả ngàn bản cho cùng một mẫu nhưng vẫn đảm bảo chất lượng với các khâu thực hiện thủ công hoàn toàn, đảm bảo được sự tỉ mỉ đến từng đường nét và giữ được bản sắc cổ trong đó. Các nghệ nhân ở làng tranh Đông Hồ không ngừng thổi hồn cho các bức tranh, liên tục hoạt động sáng tạo để làm nên nhiều mẫu mới phù hợp với từng thời đại thế nên ở thời điểm hiện tại, làng nghề vẫn phát triển và có sản phẩm xuất khẩu.

Việc làm Thiết kế - Mỹ thuật tại Hồ Chí Minh

4.2. Một số làng nghề truyền thống làm tranh dân gian khác

Ở khu vực miền Bắc nước ta thưở xưa phát triển với ba dòng tranh phong cách dân gian đó là tranh Kim Hoàng, Tranh Hàng Trống đi cùng với tranh dân gian Đông Hồ vừa kể trên. Trải qua các giai đoạn phát triển khác nhau của thời gian, tranh dân gian mỗi nơi lại có số phận riêng biệt. Không kể tới làng tranh Đông Hồ, ngày nay người ta rất khó khăn để thưởng thức những bức tranh Hàng Trống vì chỉ còn duy nhất một gia đình nghệ nhân thực hiện công việc bảo tồn này.

Đối với dòng Kim Hoàng, vốn dĩ đã thất truyền suốt mấy chục năm thì nay mới đang được khôi phục lại bởi những nghệ sĩ, những chuyên gia có niềm đam mê tranh cổ. Nếu bạn là một người cùng tư tưởng như họ, bạn cũng có thể làm công việc này bằng tất cả nhiệt huyết và tình yêu văn hóa dân tộc của mình.

Việc làm

Như vậy, Phượng đã cung cấp tới bạn đọc quan tâm khá nhiều thông tin về nghề làm tranh dân gian. Mong rằng, qua bài viết này, nếu như bạn thực sự yêu thích hay có mong muốn góp sức khôi phục tranh dân gian thì có thể tìm kiếm những công việc liên quan tới việc phát triển tranh dân gian. Bài viết còn muốn gửi gắm tới bạn đọc, hãy luôn trân quý những giá trị truyền thống bởi đó là linh hồn dân tộc, là cội nguồn của ông cha ta, trong đó có tinh thần tư tôn, tự hào dân tộc mà mỗi người cần gìn giữ.